Điển cố điển tích thường được dùng như một phép ẩn dụ hay hoán dụ tạo ra câu văn ý tại ngôn ngoại. Sử dụng điển tích điển cố trong văn học, thi ca hoặc một vài trường hợp trong đời sống hằng ngày chính là khiến cách diễn đạt trở nên tinh tế hơn. Hãy cùng tìm hiểu thế nào là điển cố, điể tích và những ví dụ về điển cố điển tích trong bài viết dưới đây nhé.
Tóm tắt
Điển cố là gì? Điển tích là gì?
Điển cố (hay cũng được gọi là điển tích) là một từ Hán Việt, ý chỉ một chuyện xưa tích cũ về những tấm gương sáng hoặc một sự kiện đặc biệt, qua đó làm nổi bật lên những triết lý nhân sinh để lại cho thế hệ sau.
Nguồn gốc của các điển tích điển cố chủ yếu xuất phát từ những tác phẩm văn học cổ hay văn học dân gian. Điển tích điển cố còn được biết đến như một nghệ thuật tu từ được nhiều nhà thơ nhà văn sử dụng trong tác phẩm văn học kinh điển.
Điển tích điển cố thường được đúc kết ngắn gọn trong một câu, đặc biệt là có những điển tích điển cố chỉ cần nói tên nhân vật lên đã có thể truyền tải được hàm ý của tác giả.
Đặc trưng của các điển tích điển cố
Điển tích điển cố là chất liệu dân gian có giá trị nghệ thuật góp phần cho sự thành công của nhiều tác phẩm.
Nghệ thuật “ý tại ngôn ngoại”
Điển tích điển cố thường được sử dụng trong thi ca bởi tính đặc trưng “ý tại ngôn ngoại”. Dùng một điển tích điển cố đặc trưng có tính hình tượng cao mang lại giá trị nghệ thuật và thể hiện được ý nghĩa sâu sắc hơn.
Bởi vì, điển tích điển cố cho phép người đọc được tự do thưởng thức tác phẩm theo cách của riêng mình. Đó cũng chính là lý do khiến một tác phẩm trở nên bất hủ. Vì với mỗi độc giả quyển sách lại tạo nên một thế giới tinh thần rất riêng.
Gây gợi nhớ sâu sắc
Một triết lý nhân sinh được truyền đạt thông qua chất liệu dân gian như điển cố điển tích sẽ khiến người đọc ghi nhớ và có ấn tượng hơn so với những cách diễn đạt thông thường.
Bởi vì khi một ai đó có thể hiểu được tường tận ý nghĩa của một điển tích điển cố, nghĩa là họ phải dành thời gian tìm hiểu khá nhiều tư liệu. Lúc này thông điệp trở nên giá trị hơn vì nó còn có thể trở thành kiến thức mới cho những người thưởng thức nó.
Hiệu quả nghệ thuật của điển tích điển cố
Mỗi điển tích điển cố thể hiện một phương diện không hề giống nhau vì thể có thể sẽ có những sự khác biệt trong hiệu quả về nội dung và nghệ thuật khi phân tích hai điển cố khác nhau. Sau đây là hiệu quả nghệ thuật tu từ của điển tích điển cố trong văn học:
Tính liên tưởng
Điển tích điển cố vốn tồn tại trong một sự tích hay một câu chuyện cụ thể, nghĩa là điển cố gắn liền với một ngữ cảnh trong văn học nhất định. Cho nên khi sử dụng điển cố trong tác phẩm văn chương sẽ giúp người đọc hình thành một sự liên kết đến bối cảnh liên quan trong nhận thức cũng như cách họ tiếp nhận tác phẩm.
Lúc này điển cố điển tích không chỉ truyền tải thông điệp mà còn là chất xúc tác cho quá trình cảm thụ tác phẩm của người đọc.
Ví dụ, dân gian Việt Nam có điển cố, truyện ngụ ngôn “Đẽo cày giữa đường” – khuyên răn con người nên kiên định với những quyết định của bản thân. Điển tích này là sự phối hợp giữa các chuỗi sự kiện và nhiều nhân vật để đúc kết ra một triết lý liên quan đến việc tránh chạy theo ý kiến của người xung quanh gói gọn trong cụm từ “Đẽo cày giữa đường”. Mỗi khi nhắc đến cụm từ này người đọc, người nghe có thể tự mình liên tưởng đến câu chuyện và bối cảnh cũng như ý nghĩa.
Tính hình tượng và hàm súc
Điển tích điển cố thường ngắn gọn nhưng lại có thể đưa ra được một nội dung bao quát. Trong nhiều trường hợp, điển cố có thể thay thế một công cụ mô tả chi tiết, giúp người đọc có thể hình dung về đặc điểm của sự vật hiện tượng theo một cách tinh tế.
Ví dụ, ngày nay hình tượng “Sở Khanh” vẫn còn được sử dụng để nói đến những gã đàn ông tồi, lừa gạt phụ nữ và có vẻ ngoài rất đẹp.
Tính linh hoạt
Tính linh hoạt của điển tích điển cố thể hiện ở chỗ, cùng một điển cố, khi tác giả sử dụng trong những văn cảnh khác nhau thì nó lại có thể được hiểu theo một nghĩa khác.
Ví dụ điển tích điển cố trong truyện Kiều:
“Trải qua 1 cuộc bể dâu
Những điều trông thấy phải đau đớn lòng”
Từ “bể dâu” là biến thể của điển cố trong nguyên gốc “Thương hải tang điền” diễn tả sự thay đổi lớn lao của cuộc đời qua thời gian. Trong tác phẩm Truyện Kiều, Nguyễn Du đã có sự kết hợp từ “bể dâu” với yếu tố cấu thành danh ngữ “cuộc” tạo thành danh ngữ “cuộc bể dâu”, nhằm miêu tả những gian truân của cuộc đời Kiều.
Tính khái quát
Điển tích điển cố thường sẽ bộc lộ ý nghĩa sâu sắc bằng cách dẫn dắt người đọc đi đến một nghĩa chung, khái quát. Nghĩa của điển cố thường được giải thích dựa trên cả nghĩa đen và nghĩa bóng. Tính khái quát của điển tích điển cố thể hiện rõ rệt nhất khi chúng đại diện cho cả một nhóm người hay một thời kỳ. Khi ấy, chỉ cần điển cố được vận dụng vào thi ca có thể dễ dàng tạo nên một thế giới quan mang tính biểu trưng cao.
Cách khai thác các điển tích điển cố
Muốn khai thác được ý nghĩa sâu xa của điển tích điển cố, bạn cần phải tìm hiểu trên hai phương diện hình thành nên ý nghĩa:
Về ngữ nghĩa: Khi phân tích điển tích điển cố bạn cần tìm hiểu cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng.
Nghĩa đen: Là nghĩa trên mặt chữ, mang tính biểu tượng. Nghĩa đen của điển tích điển cố thường khái quát nội dung, tạo tiền đề cho sự liên tưởng.
Nghĩa bóng: Nghĩa bóng là ý nghĩa từ sâu xa của điển cố. Thông thường nghĩa bóng của điển cố sẽ được suy luận một số nghệ thuật tu từ như ẩn dụ, hoán dụ…
Về nguồn gốc: Điển tích điển cố được đúc kết từ những câu chuyện xưa, trong một hoàn cảnh cụ thể, vì thế điển cố có thể phản ánh đời sống tinh thần của người xưa thông qua: bối cảnh văn hóa – xã hội hay quốc gia, dân tộc và tôn giáo.
Ngày nay, điển tích điển cố không chỉ là thi liệu cho văn chương mà còn được sử dụng trong nhiều tình huống giao tiếp trong đời sống. Hy vọng bạn đã có thể nắm bắt được thế nào là điển cố điển tích để có cách vận dụng thật hiệu quả.
